İŞÇİ BULUŞLARI HUKUKU

İSTANBUL TİCARET ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

Uluslar arası Ticaret Hukuku ve AB

Yüksek Lisans Programı

Ders:

Avrupa Sosyal Şartı ve İLO Sözleşmelerinin İş Yasasına Uyumu

 Prof.Dr. Algun ÇİFTER

Ödev:

İşçi Buluşları Hukuku

Hazırlayan:

İhsan BERKHAN

İÇİNDEKİLER:

Kısaltmalar:....................................................................................................................... 3

I-GİRİŞ................................................................................................................................4

II-İŞÇİ BULUŞU HUKUKU İLE İLGİLİ TEMEL BİLGİLER.........................................5

A.GENEL OLARAK           ..............................................................................................5

B.KAVRAMLAR....................................................................................................5

C. BULUŞUN PATENTLENEBİLİRLİĞİ            ..........................................................7

D. İŞÇİ BULUŞLARI ÜZERİNDEKİ PATENT HAKKINA İLİŞKİN    

SÖZLEŞMELERE UYGULANACAK HUKUK  .............................................. 8

III-TÜRK HUKUK SİSTEMİNDE İŞÇİ BULUŞLARI.....................................................9

A.KAPSAM.............................................................................................................9

B.ÖZEL HUKUK İLİŞKİSİ İÇİNDE OLAN İŞÇİLERİN İŞÇİ BULUŞLARI.....10

1. Hizmet Buluşları    ..............................................................................................10

a. Bildirim Yükümlülüğü............................................................................ 10

b.İşverenin Buluşa İlişkin Hakları –İşçinin Bedel Hakkı............................10

c. İşverenin Tescil İçin başvuruda Bulunma Hak ve Yükümlülüğü .........  11

2. Serbest Buluşlar.................................................................................................. 12

            a.Hizmet Buluşunun Serbest Buluş Niteliği Kazanması.............................12

b. Bildirim  ve Teklifte Bulunma Yükümlülüğü.........................................12

3. Teknik İyileştirme Teknikleri............................................................................ .13

C.ÇALIŞANLARIN BULUŞLARIYLA İLGİLİ GENEL HÜKÜMLER..............14

D. KAMUDA ÇALIŞANLARIN BULUŞLARI   ...............................................15

IV-SONUÇ..........................................................................................................................16

Kaynakça............................................................................................................................18

KISALTMALAR

AB                                         : Avrupa Birliği

BK.                                        : Borçlar Kanunu

İşY                                         : İş Yasası

551-KHK                               : 551 Sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun    

                                                  Hükmünde Kararname

551-KHKY                            : 551 Sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Uygulama Şeklini Gösterir Yönetmelik

m.                                            : Kanun/Yönetmelik maddesi

RG.                                        : Resmi Gazete

s.                                            :   sayfa

TPE                                        : Türk Patent Enstitüsü

vb.                                          : ve benzeri

vd.                                          : Ve devamı

vs.                                           : ve saire

                                                          

I-GİRİŞ:

            Bir buluşun gerçekleştirilmesi uzun araştırmaları ve mali yatırımları gerektirmektedir.Çoğu zaman, garanti edilemeyen, amaçlanmış bu sonuç, isteneni vermemektedir.Bu nedenle, bireysel yaratıcılarla göze alınamayan buluş uğraşısı işletmelerde çalışan işçilerle sürdürülmektedir. Bu nedenle, günümüzdeki buluşların büyük çoğunluğu işçi buluşlarıdır. [1]

            Sanayileşme sürecine girmiş her ülkede olduğu gibi ( ülkemizde de) çalışan kesimin büyük bir kısmı geçimlerini bağımlı bir hizmet (iş) ilişkisi içinde kazandıkları ücretle sürdürmektedir.Bu nedenle buluş çoğu zaman işletmenin sağladığı araç, gereç, deneyim ürünleri ile uzman kadrolarının katkılarının, diğer yandan da o işletmede çalışan işçilerin yaratıcı uğraşılarının ürünü olarak ortaya çıkmaktadır.[2]

            Bir yandan İş Hukuku, diğer yandan Sınai Haklar Hukukunu,özel olarak Patent  Hukukunu ilgilendiren işçi buluşlarına ilişkin Yargıtay içtihatlarına rastlamak zor olsa da bu durum konunun önemini azaltmamaktadır.Avrupa Birliğine geçiş  sürecinde her iki alanda da önemli yasal değişiklikler olmuştur.22.5.2003 tarihli 4857 sayılı İş Yasası[3] (İşY) 1475 sayılı İş Yasası’nı yürürlükten kaldırmıştır.Aynı şekilde 1995 yürürlüğe giren 551 Sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname [4] (551-KHK) 1879 tarihli İhtira Beratı Yasası’nı yürürlükten kaldırmıştır.Ayrıca, 551-KHK’ nın Uygulama Şeklini Gösterir Yönetmelik[5] (551-KHKY) de aynı yıl yürürlüğe girmiştir.[6]

            İşçiye, buluş yapabileceği gerekli ortamın sağlanması,buluş yaptığında bu buluşun işverenle birlikte hakkaniyete uygun hak sahibi olacağı garantisi,buluşun maddi, manevi hazzından yararlanabilmesi kanımca, işçinin ücret hakkı gibi, grev hakkı gibi önemlidir.Bu nedenle bu konuda işçinin bilinçlendirilmesi ve özendirilmesi  sonucu  özellikle, sanayi ve teknoloji alanında  pek çok patentle korunabilir buluşun önü açılacak, bu durumdan işçi yanında işveren , ülke hatta dünya karlı çıkacaktır.Kaldı ki, 551-KHK’nın amacı da, buluş yapma faaliyetini özendirmek, buluşların sanayiye uygulanması ile teknik, ekonomik ve sosyal ilerlemenin gerçekleştirilmesini sağlamak için buluşlara patent veya faydalı model belgesi vererek korumaktır (m.1)

 II-İŞÇİ BULUŞU HUKUKU İLE İLGİLİ TEMEL BİLGİLER:

         A.GENEL OLARAK:

            Gayri maddi mallar ( fikri ve sınai haklar) hukukuna göre, zihinsel ürün sonuçları üzerindeki hak , onun yaratıcısına aittir.Buna karşın iş hukuku ilkelerine göre ise, iş sonuçları işverene aittir.İki ayrı hukukun hakkın aidiyetine ilişkin  farklı temel ilkeleri, işçinin şahsında birbiri ile kesişmektedir.Bu durum da işçi buluşları hukukunu yaratmıştır.[7].Devletler özel hukukunda da işçi buluşlarına ilişkin sözleşmeler diğer fikri hakka ilişkin sözleşmelerden farklı olarak iş akitlerinde yetkili olan bağlama kurallarına bağlı tutulmuşlardır.Fikri mülkiyet haklarına ilişkin olmakla birlikte , aynı zamanda bir işçinin sözleşmeye dayalı faaliyetini de içeren bu tip sözleşmelerde, diğerlerine göre özel bir düzenlemeye gidilmiş olmasının haklı nedenleri bulunmaktadır.Özellikle, işçi-işveren ilişkisinde taraflar eşit kuvvette değildir. Bir işletmede buluşun sahibinin kim olduğu, başvuru hakkının kime ait olacağı, koruma hakkından kimin yararlanacağı yanıtlanması gereken sorulardır.

            B.KAVRAMLAR:

            Konunun daha iyi anlaşılabilmesi için işçi, buluş,işçi buluşu, iş sözleşmesi..vs gibi temel kavramları kısaca açıklamakta yarar vardır:

            Dünya, milyonlarca teknik çözüm bekleyen sorun ile doludur.Bunlardan bazıları, her çeşit enerjinin hakimiyet altına alınması,onulmaz hastalıklar, radyasyon tehlikesi gibi büyük sorunlardır.Bazıları ise  az benzin yakılması,yani gıda ve su kaynaklarının bulunması gibi orta büyüklükte sorunlardır.Bazıları ise küçük ve görecelidir.Kumaşlarda solmanın , halılarda elektriklerin önlenmesi, kumaşlarda solmanın, halılarda elektriklenmenin önlenmesi gibi.[8]

            Bir iş sözleşmesine dayanarak çalışan kişiye işçi ;bir iş sözleşmesine dayanarak işçi çalıştıran gerçek veya tüzel kişiye  yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlara işveren ; işveren adına hareket eden ve işin, işyerinin ve işletmenin yönetiminde görev alan kimselere  işveren vekili ; işveren tarafından mal ve hizmet üretmek amacıyla maddi olan ve olmayan unsurlar ile işçinin birlikte örgütlendiği birime ise işyeri denir. (İşY.m.2) İş Sözleşmesi ise , bir tarafın (işçi) bağımlı olarak iş görmeyi , diğer tarafın da ücret ödemeyi üstlenmesinden oluşan sözleşmedir.(İşY.m.9/I) [9] 551-KHK ya göre “İşçi,bir hukuk özel sözleşmesi veya benzeri bir hukuk ilişkisi gereği başkasının hizmetinde olan ve bu hizmet ilişkisini işverenin gösterdiği belli bir işle ilgili olarak kişisel bir bağımlılık içinde ona karşı yerine getirmekle yükümlü olan kişidir.Ücretsiz olarak ve belirli bir süreye bağlı olmaksızın hizmet gören stajyerler ve pratik yapan öğrenciler de bu KHK hükümlerine göre işçi sayılır.(551-KHK.m.16/3)

            Bir çok ülkenin kanunu gibi 551-KHK da “buluş”u tanımlamamış, onu biliniyor kabul etmiş ve birçok hükmünü buluş üzerine kurmuştur.Buluş, bir beşeri gereksinim olarak ortaya çıkan soruna teknik alana giren , uygulanabilir bir öğreti ile çözüm getiren fikri bir üründür [10] İşçi Buluşları, mucidin , bir iş sözleşmesi ile bağlı olarak çalışırken , işi çerçevesinde yaptığı buluşlardır.[11] 551-KHK ye göre “ işçi buluşları, patent veya faydalı model belgesi ile korunabilir nitelikte olan buluşlardır”(m.16/1).Buluş,teknik iyileştirme teklifi niteliğinde ise işçi buluşu olarak kabul edilmez.İşçi buluşları hizmet buluşları ve serbest buluşlar diye iki türe ayrılır(m.7).Bu iki buluş yanında ,buluş niteliği taşımayan “teknik iyileştirme teklifleri” de ayrıca düzenlenmiştir.(m.3) Hizmet buluşları, işçinin bir işletme veya kamu idaresinde yükümlü olduğu faaliyeti  gereği gerçekleştirdiği veya işletmenin veya kamu idaresinin büyük ölçüde deneyim ve çalışmalarına dayanan ve işçinin iş ilişkisi sırasında yaptığı buluşlardır (m.17/1-2).Kararname’ye göre işçinin bir iş akdi ilişkisi içinde iken yaptığı ve hizmet buluşlarının dışında kalan buluşlar ise, serbest buluşlardır.(m.17/3)

            551-KHK’ daki işçi buluşlarına ilişkin düzenlemeleri açıklamaya geçmeden önce kısaca hangi buluşların patentle korunabilecekleri, hangilerinin korunamayacakları hakkında kısaca da olsa bilgi vermenin yararlı olacaktır:

            C. BULUŞUN PATENTLENEBİLİRLİĞİ:

            Yeni, tekniğin bilinen durumunu aşan ve sanayiye uygulanabilir olan buluşlar, patent verilerek korunur.(m.5) Oysa bir buluşun faydalı model belgesi ile korunabilmesi için ise, tekniğin bilinen durumunun aşılması şartı aranmaz, buluşun yeni olması ve sanayiye uygulanabilir olması yeterlidir.(m.154 vd.)

.Bu Kanun Hükmünde Kararname, sınai hakkın tesisine uygun buluşlara patent veya faydalı model belgesi verilerek bunların korunması ile ilgili esasları, kuralları ve şartları kapsar.(m.1)

             Keşifler, bilimsel teoriler, matematik metotları;zihni, ticari ve oyun faaliyetlerine ilişkin plan, usul ve kurallar; Edebiyat ve sanat eserleri, bilim eserleri, estetik niteliği olan yaratmalar, bilgisayar yazılımları; Bilginin derlenmesi, düzenlenmesi, sunulması ve iletilmesi ile ilgili teknik yönü bulunmayan usuller; İnsan veya hayvan vücuduna uygulanacak cerrahi ve tedavi usulleri ile insan, hayvan vücudu ile ilgili teşhis usulleri buluş niteliğinde olmadıkları için 551-KHK kapsamı dışındadırlar.Ayrıca, konusu kamu düzenine veya genel ahlaka aykırı olan buluşlar, bitki veya hayvan türleri veya önemli ölçüde biyolojik esaslara dayanan bitki veya hayvan yetiştirilmesi usullerine ilişkin buluşlar hakkında patent ile koruma  talep edilse dahi patent verilmez .(m.6)

             Tekniğin bilinen durumuna dahil olmayan buluş yenidir.Tekniğin bilinen durumu, patent başvurusunun yapıldığı tarihten önce, buluş konusunda dünyanın herhangi bir yerinde toplumca erişilebilir yazılı veya sözlü tanıtım, kullanım veya bir başka yolla açıklanan bilgilerden oluşur.Patent başvurusu tarihinde veya bu tarihten sonra yayınlanmış olan ve patent başvurusu tarihinden önceki tarihli Türk patent ve faydalı model belgesi başvurularının yayınlanan ilk metinleri tekniğin bilinen durumuna dahildir.(m.7)

             Bir buluşa patent verilmesini etkiyecek nitelikte olmakla birlikte, başvuru tarihinden önceki oniki ay içinde veya rüçhan hakkı talep edilmiş ise rüçhan hakkı tarihinden önceki oniki ay içinde ve -aşağıda sayılan durumlarda-  açıklama yapılmış olması buluşa patent verilmesini etkilemez: Açıklamanın buluş sahibi tarafından yapılmış olması; açıklamanın bir merci tarafından yapılmış olması ve bu merci tarafından açıklanan bilginin;- Buluş sahibinin bir başka başvurusunda yer alması ve söz konusu başvurunun bir merci tarafından açıklanmaması gerektiği halde açıklanması;- Buluş sahibinden doğrudan doğruya veya dolaylı olarak bilgiyi edinmiş olan bir üçüncü kişi tarafından, buluş sahibinin bilgisi veya izni olmadan yapılan bir başvuruda yer alması veya;- Açıklamanın buluş sahibinden doğrudan doğruya veya dolaylı olarak bilgi elde eden bir üçüncü kişi tarafından yapılmış olması.Başvurunun yapıldığı tarihte patent almaya hak kazanmış her kişi "buluş sahibi" sayılır…(m.8)

             Buluş, ilgili olduğu teknik alandaki bir uzman tarafından, tekniğin bilinen durumundan aşikar bir şekilde çıkarılamayan bir faaliyet sonucu gerçekleşmiş ise, tekniğin bilinen durumunun aşıldığı kabul edilir. (m.9)Buluş, tarım dahil sanayinin herhangi bir dalında üretilebilir veya kullanılabilir nitelikte ise, sanayiye uygulanabilir olduğu kabul edilir. (m.10)   Buluşu yapanın adı patentte belirtilir. Buluşu yapanın başvuru sahibi veya patent sahibinden buluşu yapan olarak tanınmasını ve adının patentte belirtilmesini isteme hakkı vardır.(m.15)

            D. İŞÇİ BULUŞLARI ÜZERİNDEKİ PATENT HAKKINA İLİŞKİN SÖZLEŞMELERE UYGULANACAK HUKUK

            Yabancılık unsuru taşımadığı sürece iş akdinin Devletler Özel Hukuku ile bir ilgisi bulunmamaktadır.Ancak , bir yabancılık unsuru taşıdığı zaman ortaya çıkan akde uygulanacak hukuk problemini, yani iş akdi ile bağlantılı olan ülke hukuklarından hangisinin uygulanacağı sorununu, hakim, kendi kanunlar ihtilafı kurallarına göre çözümleyecektir.2675 Sayılı Milletlerarası Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hakkında Kanun (MÖHUK), sözleşmeden doğan borç ilişkilerine uygulanacak hukuku 24.maddesinde düzenlemiştir.Buna göre:” Sözleşmeden doğan borç ilişkileri tarafların açık olarak seçtikleri kanuna tabidir.Tarafların açık olarak kanun seçmemiş olmaları halinde borcun ifa yeri hukuku, borcun ifa yerinin birden fazla olması halinde borç ilişkisinin ağırlığını teşkil eden edimin ifa yeri hukuku, bu yerin de tespit edilemediği hallerde ise, sözleşmenin en yakın irtibat halinde bulunduğu yer hukuku uygulanır.” [12]

           

III- TÜRK HUKUK SİSTEMİNDE İŞÇİ BULUŞLARI:

            A. KAPSAM:

            Türk Hukukunda işçi buluşları,551-KHK’nın 16-41.maddeleri ile BK. nun 336 maddesinde düzenlenmiştir.551-KHK nin varlığı nedeniyle BK’ da ki hükmün pek işlevi kalmamıştır.[13] Kararname işçi buluşlarını “Çalışanların Buluşları” başlığı altında  düzenlemiştir. 16-33. maddeleri arasında özel hukuk ilişkisi içinde olan işçilerin  buluşları; 33,38 maddeleri arasında çalışanların buluşları ile ilgili genel hükümler 39-41 maddeleri arasında ise memurların,silahlı kuvvet mensuplarının ve üniversite mensuplarının buluşları “Kamu Hizmeti Gören Kurumlarda Çalışanların Buluşları” üst başlığı altında düzenlenmiştir.İnceleme konumuz da Kararnamenin sistematiğine ve kapsamına uygun olarak ele alınmıştır.

            B.ÖZEL HUKUK İLİŞKİSİ İÇİNDE OLAN İŞÇİLERİN İŞÇİ BULUŞLARI

            551-KHK’ nın  işçi buluşlarını “hizmet buluşları” ve “serbest buluşlar” olmak üzere  ikiye ayırmaktadır.(m.17/I) Hizmet buluşları ile serbest buluşları tanımları yukarıda “Kavramlar” başlığı altında yapılmıştır.

                        1. Hizmet Buluşları :   

                        a. Bildirim Yükümlülüğü:

             İşçi bir hizmet buluşu yaptığı takdirde , bu buluşunu geciktirmeksizin yazılı olarak işverene bildirmekle yükümlüdür.Eğer buluşu birden fazla işçi birlikte yapmışlar ise , bildirimi birlikte de yapabilirler.İşveren kendisine ulaşan bildirimin  tebellüğ tarihini bildirimde bulunan kişi veya kişilere gecikmeksizin, yazılı olarak bildirir.İşçi, bildirimde teknik problemi, bu problemin çözümünü ve hizmet buluşunu nasıl yaptığını, açıklamak zorundadır.Eğer varsa, buluşun resmini, daha iyi açıklayabilmek amacıyla  işverene verir.Ayrıca yararlanmış olduğu işletme deneyim ve çalışmalarını , varsa diğer çalışanların katkılarını ve bu katkıların şeklini, yaptığı işle ilgili olarak aldığı talimatları ve söz konusu katkılar yanında kendi katkı payını bildirimde  belirtir.Eğer bildirimde düzeltilecek husus var ise , işveren bildirimin kendisine ulaştığı tarihten itibaren iki ay içerisinde bu hususları işçiye bildirir.Bu bildirimin iki ay içerisinde yapılmaması halinde bildirim, şartlara uygun olmasa dahi, geçerli sayılır.(m.18)

                                   b.İşverenin Buluşa İlişkin Hakları –İşçinin Bedel Hakkı:

            Hizmet buluşu ile ilgili olarak işverenin tam ve kısmi olmak üzere iki tür talep hakkı vardır.İşveren hangi tür talep de bulunursa bulunsun bu talebini , işçinin bildiriminin kendisine ulaştığı tarihten itibaren dört ay içerisinde ve yazılı yapmak zorundadır.(m.19) İşverenin tam hak talebinde bulunması halinde , bu talebe ilişkin bildirimin işçiye ulaşması ile birlikte  buluş üzerindeki tüm haklar işverene geçmiş olur.İşverenin kısmi hak talep etmesi halinde ise işveren kısmi hakka dayanarak bu buluşu kullanabilir,ancak, bu kullanma işçinin buluşunu değerlendirmesini önemli ölçüde güçleştiriyor ise, işçi buluşa ilişkin hakkın tamamen devir alınmasını veya kendisi için serbest bırakılmasını isteyebilir.İşverenin hizmet buluşuna ilişkin talep de bulunmasından sonra, işçinin buluş üzerinde yapmış olduğu tasarruflar, işverenin haklarını ihlal ettiği ölçüde işverene karşı geçersiz sayılır.(m.20)

            İşverenin hizmet buluşu için tam veya kısmi hak talebinde bulunması durumunda, işçi kendisine uygun bir bedelin ödenmesini işverenden istemek hakkına sahiptir. Bedel hesaplanırken, hizmet buluşunun ekonomik değerlenebilirliği, işçinin işletmedeki görevi ve işletmenin buluşun gerçekleştirilmesindeki katkı payı  özellikle dikkate alınır.İşveren hizmet buluşuna ilişkin talepte bulunduktan sonra  buluşun korunmaya değer olmadığını ileri sürerek bedelin ödenmesinden kaçınamaz.Ancak buluşun korunabilir olmadığı konusunda Türk Patent Enstitüsü tarafından ve TPE aleyhine açılan bir dava sonucunda mahkemenin karar vermesi halinde işçi, bedel talebinde bulunamaz.İşçinin bedel talebi, buluşun korunabilirliğine ilişkin kararın kesinleşmesine kadar ileri sürülebilir.( m22,23)

            İşçi buluşları ile ilgili bedel tarifesi ve uyuşmazlık halinde izlenecek tahkim usulü, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından, işveren ve işçilerin en yüksek mesleki kuruluşlarının görüşleri alındıktan sonra bu Kanun Hükmünde Kararnamenin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren üç ay içinde çıkarılacak bir yönetmelikle düzenlenir.(m.24) İşverenin hizmet buluşuna ilişkin kısmi veya tam hak talebinde bulunmasını takiben bedelin miktar ve ödeme şekli ( 24 üncü maddede sözü edilen)  Yönetmelikteki hükümlere göre taraflarca tesbit edilir.Taraflar, Yönetmelikteki hükümlere göre bedel tespiti ve ödenme şeklinin üzerinde otuz gün içinde anlaşamazlarsa, uyuşmazlık tahkim suretiyle altmış gün içinde çözümlenir.Tahkim kararı taraflar için bağlayıcılık ifade eder.Hizmet buluşu birden çok işçi tarafından birlikte gerçekleştirilmişse, bedel ve ödeme şekli her biri için ayrı ayrı yukarıdaki usulle saptanır.Hizmet sözleşmesinde varsa bu konuda işçi lehine olan hükümler uygulanır. (m.25)

                                   c. İşverenin Tescil İçin başvuruda Bulunma Hak ve Yükümlülüğü:

            İşveren, kendisine bildirimi yapılan bir hizmet buluşu için patent verilmesi amacıyla Enstitü'ye başvuruda bulunma hakkına sahip olup, başvuruyu yapmakla da yükümlüdür. Ancak buluşun faydalı model belgesi ile korunmasının amaca daha uygun olduğu durumlarda, işveren patent almaya uygun bir hizmet buluşu için gecikmeksizin faydalı model belgesi verilmesini istemekle yükümlüdür.Ancak, hizmet buluşu serbest buluş niteliği kazanmışsa;işçi, buluşu için başvuru yapılmamasına rıza göstermişse; işletme sırlarının korunması başvuru yapmamayı gerektiriyorsa,işverenin hizmet buluşu için başvuru yükümlülüğü ortadan kalkar.

            İşveren, tam hak talebinde bulunmuş olduğu hizmet buluşu için başvuruda bulunmaz ve işçinin belirleyeceği süre içinde de başvuruyu yapmazsa, işçi, işveren adına ve hesabına, hizmet buluşu için TPE'ye başvurabilir.Hizmet buluşu serbest buluş niteliği kazanmışsa işçi bizzat başvuru yapma hakkına sahiptir. (m.26)

            İşveren, hizmet buluşu için tam hak talebinde bulunmuş ise söz konusu buluşun yabancı bir ülkede de korunması için başvuruda bulunabilir.İşveren, işçinin talebi üzerine, patent almak istemediği yabancı ülkeler için buluşu serbest bırakmak ve bu ülkelerde işçiye patent almak için talep yapma imkanını sağlamakla yükümlüdür. Buluşun serbest bırakılması, milletlerarası anlaşmalara göre tanınan rüçhan hakkı süresinin geçirilmemesi açısından, makul bir süre içinde yapılır.İşveren, işçinin yabancı ülkelerde patent alabilmesi amacıyla buluşu serbest bırakırken sözü edilen ülkelerde uygun bir ücret karşılığında buluşu kullanabilmek için, inhisari olmayan nitelikte bir kullanım hakkını saklı tutmak ve yine o ülkelerde, saklı tuttuğu hakkından doğan menfaatlerine zarar gelmemesini talep etmek hakkına sahiptir.(m.27)

                        2. Serbest Buluşlar:

                                   a. Hizmet Buluşunun Serbest Buluş Niteliği Kazanması:

            İşveren hizmet buluşunu yazılı olarak serbest bırakmışsa; İşveren buluşa yönelik kısmi bir hak talebinde bulunmuşsa; İşveren, işçinin  hizmet buluşuna ilişkin bildiriminin kendisine ulaşmasından itibaren dört ay içinde veya işverenin kısmi talepte bulunması üzerine,işçinin  buluşunun değerlendirilmesini güçleştirdiğine dolayısıyla  buluşa ilişkin hakkın iki ay içerisinde  ya tamamen  devir alınması veya kendisinin serbest bırakılmasına ilişkin  işverene (20 nci maddenin ikinci fıkrası uyarınca ) yapılan teklifin ulaşmasından itibaren işveren, iki ay içinde cevap vermemişse. hizmet buluşu  serbest buluş niteliği kazanır.Ancak, buluşun serbest hale gelmesi, işverenin (20 nci maddenin ikinci fıkrasındaki) kısmi talep halindeki kullanma hakkına zarar vermez.İşçi, serbest buluş niteliği kazanmış hizmet buluşu konusunda 31 inci ( Serbest Buluşlar ve Bildirim Yükümlülüğü) ve 32 nci ( Teklifte Bulunma Yükümlülüğü) madde hükümlerine tabi olmaksızın, dilediği şekilde tasarrufta bulunabilir. İşverenin, hizmet buluşu için önceden başvuruda bulunmuş olması halinde, başvurudan doğan haklar buluşun serbest bırakılmasıyla işçiye geçer.(m.26/son)

                                   b. Bildirim  ve Teklifte Bulunma Yükümlülüğü:

            İşçi, bir iş akdi ilişkisi içinde iken serbest bir buluş yaptığı takdirde, durumu geciktirmeden işverene bildirmekle yükümlüdür. Bildirimde; buluş ve gerekiyorsa buluşun gerçekleştirilme şekli hakkında bilgi vermek suretiyle, işverenin buluşun gerçek bir serbest buluş sayılıp sayılmayacağı konusunda bir kanaate varabilmesi sağlanır.Ancak,işveren kendisine yapılan bildirim tarihinden itibaren üç ay içinde, yazılı bir bildirim ile buluşun serbest bir buluş olmadığı yolunda itirazda bulunmazsa, sonradan hizmet buluşu olduğu iddiasını ileri süremez.Serbest işçi buluşunun işverenin iş alanı içinde değerlendirilebilir olmadığı aşikar bir şekilde belli ise, işçinin bildirim yükümlülüğü yoktur.(m.31)

            Serbest buluş işletmenin ilgili olduğu iş alanına girmekteyse veya işletme söz konusu buluşun ilgili olduğu alanda faaliyette bulunmak için ciddi hazırlıklar içindeyse; işçi, serbest buluşunu iş ilişkisini sürdürmekte olduğu sırada başka bir şekilde değerlendirmeye başlamadan önce, uygun şartlar altında buluşundan tam hak tanımaksızın yararlanma imkanı vermek için işverene teklif yapmakla yükümlüdür. İşçi, bu konudaki teklifini 31 inci maddenin birinci fıkrası hükmüne göre yapacağı bildirimin içinde de yapabilir.İşveren, teklifin kendisine ulaştığı tarihten itibaren üç ay içinde cevap vermezse, bu konudaki öncelik hakkını kayıp eder.İşveren, bu süre içinde kendisine yapılan teklifi kabul eder ve öngörülmüş şartları uygun bulmazsa, şartlar tarafların talebi üzerine mahkemece tespit edilir.İşçi veya işverenin, bedelin ve diğer sözleşme şartlarının belirlenmesinde esas aldıkları noktalarda, sonradan önemli değişikliklerin ortaya çıkması halinde, mahkemeden sözleşmenin yeni şartlara uydurulmasını talep hakları vardır.(m.32)

            Kararnameye göre, üniversitelere bağlı fakülte ve yüksek okullarda bilimsel çalışma yapmakta olan öğretim elemanlarının yaptığı buluşlar da serbest buluş sayılmaktadır.(m.41/I)

                        3. Teknik İyileştirme Teknikleri:

            Bu Kanun Hükmünde Kararname hükümlerine göre, patent veya faydalı model belgesi ile korunamayacak nitelikte olan teknik iyileştirme tekliflerinin işçi tarafından yazılı olarak işverene bildirilmesi ile bunlardan yararlanma karşılığında, işveren işçiye uygun bir bedel ödemekle yükümlü olur. Hizmet buluşlarında, bildirim yükümlülüğü ile ilgili 18 inci madde ( Hizmet Buluşları ve Bildirim Yükümlülüğü) ile bedelin hesaplanması ile ilgili 22 nci (Tam hak Talebinde Bedel)  ve 25 inci ( Bedelin Belirlenme Şekli)maddelerin hükümleri burada da kıyasen uygulanır.Teknik iyileştirme teklifleri ile ilgili diğer konular ferdi ve toplu iş sözleşmeleriyle düzenlenir.(m.33)

            C.ÇALIŞANLARIN BULUŞLARIYLA İLGİLİ GENEL HÜKÜMLER:

            Çalışanların buluş yapmaya özendirilmesi amacıyla, kanun koyucu, işçilerin buluşlarıyla ilgili hükümlere emredici nitelik tanımış ve söz konusu hükümlerin işçiler aleyhine değiştirilemeyeceğini  hükme bağlamıştır.(551-KHK.m.34).İşçi buluşları konusunda önceden  sözleşme yapılması yasaklanmış ve sözleşmenin zamanı kanunen belirlenmiştir.Şöyle ki; hizmet buluşlarında patent başvurusundan,serbest buluşlar ile iyileştirme tekliflerindeyse , işçinin işverene yapacağı bildirimden sonra , “işçi buluşlarına ilişkin sözleşme” akdedilebilir.Bu olguların gerçekleşmesinden önce yapılan sözleşmeler geçersizdir.[14]

            Ayrıca, sözleşme hakkaniyete uygun olmalıdır,aksi halde sözleşme geçersiz sayılır .(m.35/I) hakkaniyete aykırılık iddialarının iş sözleşmesinin sona ermesinden itibaren altı aylık hak düşürücü süre içerisinde yazılı olarak ileri sürülmesi gerekir.[15](m.35/II)      

İşveren sır tutma yükümü altındadır(m.36),çünkü,hizmet buluşlarında-kanuni devir kendiliğinden gerçekleşse de buluş önce işçinin kişiliğinde doğmakta i ona ait bulunmaktadır.Yasal devre rağmen buluş sahibi maddi ve manevi hakları haiz olmaktadır.Serbest buluşlarda ise buluş tamamıyla işçinindir.İşçinin, buluşun gerçekleştirilmesi sürecinde olduğu gibi başvuru yapılıncaya kadar da  gizliliğin muhafazasında menfaati vardır.İşin içinde bulunan işveren sırları kısmen veya tamamen açıklayacak, sızdıracak veya bu konuda gerekli özeni göstermeyecek  olursa bundan birinci derecede işçi zarar görür.Zira hem buluş sahibi olmak manevi hakkını hem de maddi menfaatlerini yitirir.İşveren ve eylemlerinden sorumlu olduğu kişiler sır tutma yükümünü ihlal ettikleri takdirde, bundan doğan zararı işveren öder.Bu sorumluluğun dayanağı sözleşmeye aykırılıktır.[16] (BK.m.96)

            Buluşun serbest bırakılmasından başka sonuçlar doğmadıkça, işçi ve işveren arasındaki iş ilişkisinden doğan genel yükümlülükler, işçi buluşları ve teknik iyileştirme teklifleriyle ilgili hükümlerden etkilenmez.İşçi buluşları ve teknik iyileştirme tekliflerine ilişkin hükümlerden doğan hak ve yükümlülükler, iş akdi ilişkisinin sona ermiş olmasından etkilenmez.(m.37)Ancak,buluşun serbest bırakılması “başka sonuçlar doğurmuşsa” söz konusu ilişki bundan etkilenebilir.Örneğin serbest kalan buluşun değerlendirilmesi şekli, iş ilişkisinin sona erdirilmesi yönünden haklı bir sebep oluşturabilir.[17]

            İşveren, iflas eder ve iflas idaresi de buluşu işletmeden ayrı devir etmek isterse, işçinin yapmış olduğu ve işverenin de tam hak talebinde bulunduğu buluşu, işçinin öncelikle alma hakkı vardır.İşçi buluşlarından veya teknik iyileştirme tekliflerinden doğan bedel alacağı imtiyazlı alacaklardandır. İflas idaresi bu nitelikteki birden çok bedel alacağını bunlar arasında orantılı dağıtır.

            D. KAMUDA ÇALIŞANLARIN BULUŞLARI:

            Özel hukuk ilişkisine tabi olarak çalışan işçilerin buluş ve teknik iyileştirme teklifleri için uygulanacak hükümler, kabul edilmiş özel düzenlemeler mahfuz kalmak şartıyla, genel, katma, özel bütçeli kamu kuruluşları ve kamu iktisadi teşebbüsleri ile bağlı ortaklıklarında çalışan memurların buluş ve teknik iyileştirme teklifleri için de uygulanır.(m.39)

            Silahlı Kuvvetler mensuplarının buluş ve teknik iyileştirme teklifleri hakkında memurların buluş ve teknik iyileştirme tekliflerine ilişkin hükümler uygulanır.(m.40)

            Ancak,üniversitelere bağlı fakülte ve yüksek okullarda bilimsel çalışma yapmakta olan öğretim elemanlarının yaptığı buluşlar, serbest buluş sayılır.Hatta,bu buluşlar hakkında  bildirimde bulunma, teklifte bulunma yükümlülüğü ile patent başvurusundan önce sözleşme yapılamayacağı hükmü (31 inci, 32 nci ve 34 üncü madde hükümleri) uygulanmaz. Öğretim elemanı sıfatı, Yüksek Öğretim Kanunu hükümlerine göre belirlenir.Öğretim kurumu buluşla sonuçlanan araştırmalar için özel olarak belli araç ve gereçleri sağlamak suretiyle harcamalarda bulunmuşsa, öğretim elemanları öğretim kurumuna buluşun değerlendirildiğini yazı ile bildirmek ve talep halinde buluşun ne şekilde değerlendirildiği ve elde edilen kazanç miktarı hakkında bilgi vermekle yükümlüdür. Öğretim kurumu, kedisine yapılan yazılı bildirim tarihinden itibaren üç ay içinde elde edilen kazançtan uygun bir miktarın verilmesini talep edebilir. Ancak, talep edilecek miktar kurum tarafından yapılan harcamaları aşamaz.(m.41)

IV-SONUÇ

            İşçi buluşları ve bu buluşlara ilişkin işçi ile işveren arasındaki sözleşmeler, bu sözleşmelerin yabancılık unsuru taşıması halinde  konunun birden fazla hukuku yakından ilgilendirdiğini görmüş bulunmaktayız.İşçi tanımı, işçi-işveren ilişkileri..vs gibi konular İş Hukukunu, İşçi buluşları ve bu buluşların patent ile korunabilirliği  Patent Hukukunu,işçi buluşlarına ilişkin sözleşmeler, tarafların edimleri..vs Borçlar Hukukunu, bu sözleşmelerin yabancılık unsuru taşıması hali Devletler Özel Hukukunu yakından ilgilendirmektedir Diğer yandan Patent Hukukuna göre patent üzerindeki hak ,diğer değişle gayri maddi sonuçlar   yaratıcısına,İş hukukuna göre ise işin sonuçları işverene aittir.Yani farklı hukuk dallarına göre farklı sonuçlar doğması bu hukuk dalının doğmasına neden olmuştur. İşçiler, memurlar,silahlı kuvvet mensupları ve üniversite öğretim görevlilerinin tümünün buluşları 551-KHK’nın terminolojisine uygun olarak  “Çalışanların Buluşları” başlığı altında toplanabilir.Ancak, işçi buluşlarına ilişkin hükümlerin –genel olarak- memur buluşlarına ,memur buluşlarına ilişkin hükümlerin silahlı kuvvet mensuplarının buluşlarına uygulanabilirliği  nedeniyle ve oturmuş ifadesiyle bu hukuku, İşçi Buluşları Hukuku olarak  adlandırmanın yanlış olmayacağı kanaatindeyim.    

            551-KHK.m.34’deki  emredici hüküm nedeniyle Türkiye’de bulunan işçi buluşları üzerindeki patent hakkına ilişkin sözleşmeler bu kararnamenin  işçiyi koruyan hükümlerine ters olamayacaktır.Hatta m.35’e göre ,değil,emredici hükümlere aykırı olan, hakkaniyetle bağdaşmayan hükümler taşıyan sözleşmeler dahi, geçersiz sayılacaktır.Hakkaniyete aykırı olmama kuralı belirlenen bedel için de geçerlidir.Ayrıca, işçi ile işveren , hizmet buluşlarına ilişkin sözleşmeyi ancak, buluşa patent verilmesi için yapılacak başvurudan sonra, serbest buluşlar ile teknik iyileştirme teklilerine ilişkin sözleşmeleri de yine ancak ,işçinin işverene yapacağı bildirimden sonra yapabilecektir.Kanun burada işçi-işveren arasındaki eşitsizlik nedeniyle  emredici hükümlere aykırı olan sözleşmeleri geçersiz sayarak  işçiyi korumak istemiştir.Yoksa, iş sözleşmesinde işçiyi buluş yapmaya özendirici , işçi lehine hükümlerin yer almasında bir sakınca bulunmamaktadır.34.maddedeki emredici kuralı işçinin aleyhine sözleşme yapılamaz , lehine yapılabilir; hizmet buluşlarında patent verilmesi için yapılan başvurudan sonra,serbest buluşlar ile teknik iyileştirme teklifleri ise işçinin işverene yapacağı bildirimden sonra  bu sözleşmeler serbestçe yapılabilir, yani bu durumda sözleşmeler işçinin aleyhine de yapılabilir.

            Patentlerin Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin amacı da, buluş yapma faaliyetini özendirmek, buluşların sanayie uygulanması ile teknik, ekonomik ve sosyal ilerlemenin gerçekleştirilmesini sağlamak için buluşlara patent veya faydalı model belgesi vererek korumaktır.Bu özendirme, işçi buluşları açısından, her şeyden önce işçinin bu haklarından haberdar edilmesi ,buluş yaptığında bunun  nimetlerinden  hakkaniyete uygun yararlanacağını bilmesi, patente ve faydalı modele ve diğer sınai haklara ilişkin bilgilendirilmesi, buluş yapabilecek uygun ortam ve çalışma şartlarının  oluşturulması ve buluşa özendirici hükümlerin iş sözleşmelerinde yer alması...vb. şekillerde olabilir.Bu bilinçlendirme ve özendirme çalışmalarının yapılabilmesi için başta TPE olmak üzere, devlet ve özel tüm üniversitelere, hukukçulara, marka ve patent vekillerine , işçi ve işveren sendikalarına ve ilgili tüm kurum ve kuruluşlara büyük görevler düşmektedir.

           

                                                           ---o0o---

KAYNAKÇA:

ORTAN,Ali Necip                 :  İşçi Buluşları Hukuku,İzmir,1987

ERDEM,B.Bahadır                :  Patent hakkının Korunmasına ve Patent hakkına İlişkin Sözleşmelere Uygulanacak Hukuk, Avrupa Patent Anlaşması ve Ekleriyle Genişletilmiş ve Yenilenmiş 2.bası,İstanbul,2002,Beta yayınları

TÜSİAD                                : İş Dünyasında Başarının Anahtarı: Fikri haklar,  İstanbul,2003, Yayın No:TÜSİAD-T/2003/10/366

ÇELİK,Nuri                           : İş Hukuku Dersleri,Yenilenmiş 16.bası,İstanbul,Ekim-2003

TEKİNALP,Ünal                   :  Fikri Mülkiyet Hukuku, Güncelleştirilmiş ve Geliştirilmiş 3.Bası, İstanbul,2004

---

[1] ORTAN,Ali Necip,İşçi Buluşları Hukuku,İzmir,1987,s.9-34 ; LUTZ,182 ; BAINBRIDGE,293 ; AYİTER,67  ;(Aktaran: ERDEM,B.Bahadır, Patent hakkının Korunmasına ve Patent hakkına İlişkin Sözleşmelere Uygulanacak Hukuk, Avrupa Patent Anlaşması ve Ekleriyle Genişletilmiş ve Yenilenmiş 2.bası,İstanbul,2002,Beta yayınları, s.202)

[2] ERDEM,202

[3] RG.10.06. 2003-25134

[4] RG.27.06.1995-22326

[5] R.G.05.11.1995-22454

[6] 5194 Sayılı 22.06.2004 Kabul Tarihli ve yayımı tarihinde yürürlüğe giren  Bazı Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Yasa ile patent haklarının korunmasına ilişkin 551-KHK’de de bazı değişiklikler  yapılmış ancak, işçi buluşlarını düzenleyen maddelerde bir değişiklik olmamıştır.

[7] ERDEM,203,ORTAN,35

[8] Başarılı bir buluş örneği: 1948 yılında güzel bir yaz sabahında , İsviçreli amatör dağcı ve mucit George de Mestral , köpeği ile birlikte yürüyüşe çıktı.Döndüklerinde köpeğin tüyleri ve de Mesrtral ‘ in yün pantolono çiçek tohumu keseleri ile doluydu.George de Mestral, oturup bunları temizlemek yerine merakla mikroskop altında incelemeye koyuldu.Çiçek tohumu keselerinin herhangi bir alana tutunabilmek için nasıl kanca biçiminde bir yüzeye sahip olduğunu hayretle izledi.Mikroskoptan başını kaldırdığında “doğanın bu özelliğini kullanarak  yeni bir tutturucu tasarlayacağım ve fermuara rakip olacağım” dedi.Herkes bu fikrine gülerken, o deneme yanılma ile kızıl ötesi ışına maruz kalan naylon iplik dikişinin tam da istediği tip kancaları oluşturduğunu keşfetti.Buluş ve bitmiş tasarım 1955 yılında patentlendi.Celcro (velour ve crochet sözcüklerinin bileşimi) milyarlarca dolarlık bir sanayi durumunda… TÜSİAD /Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği ,İş Dünyasında Başarının Anahtarı: Fikri Haklar,İstanbul,2003, Yayın No:TÜSİAD-T/2003/10/366, s.38

[9] ÇELİK,Nuri,İş Hukuku Dersleri,Yenilenmiş 16.bası,İstanbul,Ekim-2003,s.33,41,43,51

[10] TEKİNALP,Ünal,Fikri Mülkiyet Hukuku, Güncelleştirilmiş ve Geliştirilmiş 3.Bası, İstanbul,2004,s.489 vd.

[11] ERDEM,s.203

[12] Ödev konumuzun çerçevesi nedeniyle bu konuda bu temel bilginin yeterli olacağı düşüncesinde olarak konuyla ilgili ayrıntılı açıklamalar ve değerlendirmeler için bkz.ERDEM,s.215-218 

[13] “BK.m. 336 - İşçi hizmetini yaparken bir şey ihtira ettikte iş sahibi böyle bir ihtiraın kendisine             ait olacağını akitte şart koymuş yahut bu ihtira işçinin taahhüt eylediği hizmetin levazımından bulunmuş ise ihtira olunan şey, iş sahibinin olur.
Birinci surette ihtira mühim bir iktisadi kıymeti haiz ise, işçinin hakkaniyet dairesinde tâyin edilecek bir bedel istemeğe hakkı vardır.

Bu bedel, ihtiraın meydana gelmesinde iş sahibinin iştiraki ve tesisatından edilen istifade nazara alınarak tespit olunur”

BK.336’nın maddi bakımdan uygulanabilirliğinin ilk şartı , bir buluşun varlığıdır.Görevsel buluşlar üzerindeki hak işverene aittir.Görevsel buluşla kastedilen ise, işçinin işini gördüğü ve sözleşmeden doğan borcunu yerine getirmiş olduğu sırada  gerçekleştirmiş olduğu buluşlardır.İşverene ait olacağı akitte şart kılınmış olan ve gerçek bir maddi değere sahip olan buluşu için işçi,BK.nun 336/2 gereğine bir bedel isteme hakkına sahiptir.Bu hüküm emredicidir.Bu bedel hakkaniyete uygun olmalıdır. Ancak, buluş işçinin taahhüt ettiği hizmetin gereği ise bedel istemek hakkı yoktur.Zira bu durumda işçi zaten , buluş yapmak amacıyla işe alınmıştır.(ERDEM,s.208-209)

[14] 551-KHK.m.34’deki  emredici hüküm nedeniyle Türkiye’de bulunan işçi buluşları üzerindeki patent hakkına ilişkin sözleşmeler bu kararnamenin  işçiyi koruyan hükümlerine ters olamayacaktır.Hatta m.35’e göre ,değil,emredici hükümlere aykırı olan, hakkaniyetle bağdaşmayan hükümler taşıyan sözleşmeler dahi, geçersiz sayılacaktır.Hakkaniyete aykırı olmama kuralı belirlenen bedel için de geçerlidir.Ayrıca, işçi ile işveren , hizmet buluşlarına ilişkin sözleşmeyi ancak, buluşa patent verilmesi için yapılacak başvurudan sonra, serbest buluşlar ile teknik iyileştirme teklilerine ilişkin sözleşmeleri de yine ancak ,işçinin işverene yapacağı bildirimden sonra yapabilecektir. (ERDEM,s.218)

[15] TEKİNALP,508

[16] TEKİNALP,509

[17] TEKİNALP,509

(NOT: LÜTFEN BU HUKUKSAL MAKALENİN 2004 YILINDA YAZILMIŞ OLDUĞUNU BİLEREK OKUYUNUZ VE DEĞERLENDİRİNİZ.Av.İhsan BERKHAN 25.01.2011)